Wspólność ustawowa powstaje dopiero z chwilą zawarcia małżeństwa. Do majątku wspólnego małżonków wchodzą tylko przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez małżonków lub przez jednego z nich.
Oczywiście do powstania wspólności ustawowej nie dojdzie, jeżeli w chwili zawarcia małżeństwa obowiązywała małżonków umowa, którą można zawrzeć także przed zawarciem małżeństwa, a mocą której ograniczyli oni wspólność ustawową lub ustanowili rozdzielność majątkową. Jeżeli umowa o ustanowieniu rozdzielności majątkowej została zawarta przed zawarciem małżeństwa, to w ogóle nie dochodzi do powstania wspólności ustawowej.
Oznacza to, że wszystkie składniki majątkowe, zarówno te nabyte przed, jak i po zawarciu małżeństwa, stanowią w dalszym ciągu majątek osobisty każdego z małżonków. Oczywiście w czasie trwania rozdzielności majątkowej małżonkowie mogą wspólnie nabywać przedmioty majątkowe. Przedmioty te nie będą jednak objęte małżeńską wspólnością majątkową, ale współwłasnością w częściach ułamkowych. W konsekwencji każdemu z małżonków będzie przysługiwał wyrażony w odpowiednim ułamku udział we współwłasności danej rzeczy, a w przypadku prowadzenia egzekucji względem jednego z małżonków zaspokojeniu podlega tylko ten udział, a nie cała rzecz.
Natomiast jeśli chodzi o odpowiedzialność jednego z małżonków za długi powstałe przed zawarciem małżeństwa, należy zaznaczyć, że drugi małżonek będący w ustroju ustawowej wspólności małżeńskiej nie ponosi za nie odpowiedzialności. Wynika to z faktu, że małżeńska wspólność ustawowa powstaje dopiero z chwilą zawarcia małżeństwa. W konsekwencji wierzyciel może żądać zaspokojenia swojego roszczenia wyłącznie z majątku osobistego małżonka, który zaciągnął dane zobowiązanie.
Jednak zgodnie z art. 41 § 3 k.r.o. jeżeli wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności lub dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, a także wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, prawa własności przemysłowej oraz innych praw twórcy. Jest to o tyle istotne, że co do zasady, pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej wchodzą do majątku wspólnego.
Zawierając umowę ustanawiającą rozdzielność majątkową, małżonkowie muszą mieć na uwadze treść art. 47¹ k.r.o. zgodnie z którym małżonek może powołać się względem innych osób na umowę majątkowo-małżeńską, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome. Ma to na celu ochronę wierzycieli, którym przysługuje prawo zaspokojenia ich wierzytelności z majątku wspólnego małżonków. Skuteczność umowy majątkowej względem innej osoby uzależniona jest więc od jej wiedzy o fakcie zawarcia umowy majątkowej oraz jej rodzaju.
Nie jest przy tym jednak wymagane, żeby inna osoba znała treść umowy i szczegółowy zakres ograniczenia bądź wyłączenia wspólności. Jeżeli zawarcie przez małżonków umowy majątkowej nie było wiadome innej osobie, to stosunki majątkowe małżonków względem tej osoby ocenia się wówczas tak, jakby postanowienia umowy godzące w jej interes nie istniały tzn. zastosowanie mają zasady ustroju majątkowego, gdyby nie zawarli umowy. Warto przy tym zaznaczyć, że skutku takiego nie wywołuje orzeczenie sądu, mocą którego może on znieść wspólność małżeńską majątkową. Wynika to z faktu, że orzeczenie sądu posiada walor rozstrzygnięcia konstytutywnego, tworzącego nowy stan prawny, a tym samym wiążącego inne podmioty.
Konsekwencją braku informacji o zawartej umowie małżeńskiej jest to, że małżonkowie odpowiadają za zobowiązania jednego z nich tak, jakby pozostawali w ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej. Dlatego warto w tym miejscu przedstawić podstawowe zasady zaciągania zobowiązań małżonka będącego w ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej oraz odpowiedzialności za nie majątkiem wspólnym. I tak art. 37 § 1 k.r.o. przewiduje wymóg obligatoryjnej zgody dla dokonania przez drugiego małżonka czynności prawnej będącej przejawem zarządu majątkiem wspólnym, a prowadzących do zbycia lub obciążenia nieruchomości, użytkowania wieczystego, prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal, gospodarstwo rolne lub przedsiębiorstwo.
Zgody wymagają ponadto czynności zarządu majątkiem wspólnym prowadzące do oddania nieruchomości do użytkowania lub pobierania pożytków albo wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa. Zgoda niezbędna jest również na dokonanie darowizny z majątku wspólnego, za wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych. Wyrażenie zgody przez małżonka, który nie dokonuje wyżej wskazanych czynności, stanowi przesłankę skuteczności i ważności tych czynności. Może ona być wyrażona przed ich dokonaniem jak również później, w formie potwierdzenia. Wierzyciel może takiemu małżonkowi wyznaczyć termin do wyrażenia zgody na dokonanie czynności prawnej przez współmałżonka.
Po bezskutecznym jego upływie, lub też w razie niewyrażenia zgody na daną czynność staje się ona bezwzględnie nieważna. Nadto małżonek może zaciągnąć również inne zobowiązania, co do których przepisy k.r.o. nie przewidują obligatoryjnej zgody drugiego małżonka. Oznacza to, że czynność taka będzie ważna nawet bez zgody współmałżonka, jednakże wierzyciel co do zasady będzie mógł się zaspokoić tylko z majątku osobistego tego małżonka, który zobowiązanie zaciągnął. Możliwość dochodzenia zaspokojenia z majątku wspólnego wchodzi w rachubę tylko w przypadkach, kiedy drugi małżonek wyraził na daną czynność zgodę. Bez tej zgody wierzyciel będzie jednak mógł dochodzić zaspokojenia z majątku osobistego oraz tylko z nielicznych składników majątku wspólnego, a mianowicie z wynagrodzenia za pracę i uzyskanych z jego praw autorskich i pokrewnych, prawa własności przemysłowej oraz innych praw twórcy.
Z tych samych składników wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia za zobowiązania zaciągnięte przed zawarciem związku małżeńskiego. Natomiast jeśli chodzi o odpowiedzialność za zobowiązania publiczno-prawne, to ordynacja podatkowa nie przewiduje większych rozbieżności w stosunku do zasad ogólnych w przypadku, gdy małżonkowie zawarli umowę o rozdzielności majątkowej. Skutki prawne, ograniczenia, zniesienia, wyłączenia lub ustanowienia wspólności majątkowej, nie odnoszą się bowiem do zobowiązań powstałych przed dniem zawarcia umowy o ograniczeniu lub wyłączeniu ustawowej wspólności majątkowej. Ponadto współmałżonek nie może być obciążony zaległościami podatkowymi, które powinny być uregulowane przez drugiego współmałżonka przed zawarciem związku małżeńskiego, gdy nie było jeszcze wspólności majątkowej. Tak więc tylko jeśli między małżonkami istniała wspólność małżeńska, wówczas za zobowiązania podatkowe powstałe w trakcie jej trwania odpowiadają oni zarówno majątkiem osobistym, jak i wspólnym.
Reasumując; należy stwierdzić, że małżeńska umowa majątkowa, wyłączająca wspólność, może być nieskuteczna w przypadku, kiedy wierzyciel nie wiedział o jej zawarciu. Przepisy prawa nie przewidują innych przypadków ograniczenia skuteczności takiej umowy. Nie jest również możliwe, aby małżonek odpowiadał za zobowiązania drugiego małżonka powstałe jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego. Należy jeszcze dodać, że umowa taka winna być pod rygorem nieważności zawarta w formie aktu notarialnego. W przeciwnym razie, jako bezwzględnie nieważna nie wywoła żadnych skutków prawnych. Zasadą jest, że każdy dłużnik odpowiada za swoje zobowiązania swoim majątkiem teraźniejszym i przyszłym. Samo zaciągnięcie zobowiązania nie ogranicza bowiem uprawnień dłużnika do rozporządzania swoim majątkiem. Istnieje jednak możliwość, aby wierzyciel dochodził ochrony swych roszczeń przed czynnościami dłużnika, które godzą w interes wierzyciela. Ochronę taką przewiduje przede wszystkim skarga pauliańska uregulowana w art. 527 i n. k.c. Zgodnie z tym przepisem, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. Osoba trzecia, która w wyniku czynności dłużnika uzyskała korzyść majątkową musi wiedzieć, lub przy zachowaniu należytej staranności przynajmniej mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał z pokrzywdzeniem wierzycieli, z tym, że jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika korzyść majątkową uzyskała osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Co więcej, jeżeli na skutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną nawet jeśli osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działa ze świadomości pokrzywdzenia wierzycieli.
Niewypłacalnym jest natomiast dłużnik, którego majątek nie wystarcza na pokrycie długów. Niewypłacalność w wyższym stopniu oznacza zaś w zasadzie każde istotne, bez względu na jego rozmiar, powiększenie niewypłacalności, które prowadzi do pokrzywdzenia wierzycieli. Najogólniej rzecz ujmując niewypłacalnym jest ten, w czyim majątku brak jest składników, które zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa można zająć na poczet wierzytelności. Dłużnik działa natomiast ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, gdy zdaje sobie sprawę, że wskutek dokonania czynności prawnej może spowodować niemożność zaspokojenia się wierzycieli z jego majątku. Pokrzywdzenie wierzycieli co do zasady nie musi być zamiarem dłużnika. Wystarczy, by dłużnik takie pokrzywdzenie przewidywał w granicach ewentualności. Ponadto świadomość pokrzywdzenia musi istnieć w chwili dokonywania czynności prawnej.
Oczywiście zgodnie z art. 6 k.c. wszelkie przesłanki stanowiące o tak rozumianej niewypłacalności zobowiązany będzie wykazać podmiot, który wywodzi z nich skutki prawne – czyli wierzyciel.
